Tai biến mạch máu não là gì? Nguyên nhân, triệu chứng-điều trị

Tai biến mạch máu não là tình trạng phổ biến hiện nay, đặc trưng bởi sự mất đột ngột chức năng của não. Nếu không được cấp cứu kịp thời, bệnh có thể để lại những di chứng nặng nề hoặc gây tử vong.

Phân loại tai biến mạch máu não:

• Nhồi máu não: là tình trạng thiếu máu cục bộ và hoại tử mạch máu não do tắc nghẽn hoàn toàn bởi sự xuất hiện của cục máu đông hay các mảng xơ vữa động mạch lấn át. Loại tai biến này rất phổ biến, chiếm 80% các ca bị đột quỵ.

• Xuất huyết não (chảy máu não): chiếm 20% các trường hợp đột quỵ nhưng vô cùng nguy hiểm, là nguyên nhân gây tử vọng chủ yếu của các trường hợp đột quỵ. Xuất huyết não chia thành 2 loại: xuất huyết nội sọ và xuất huyết dưới nhện.

1. Dạng nhồi máu não

• Hẹp hoặc tắc các động mạch lớn: do cục máu đông hoặc xơ vữa động mạch.

• Tổn thương các động mạch nhỏ: xảy ra chủ yếu ở các bệnh nhân đái tháo đường, tăng huyết áp.

• Các bệnh lý tim mạch: bệnh hẹp hở van tim, rối loạn nhịp tim, suy tim…

• Các bệnh lý mạch máu: bất thường bẩm sinh của mạch máu, bệnh lý đông máu, bệnh tế bào máu,… có thể là nguyên nhân hình thành cục máu đông.

• Không rõ nguyên nhân: không tìm thấy nguyên nhân ở khoảng khoảng 1/4 trường hợp đột quỵ nhồi máu não.

2. Dạng xuất huyết não 

Nguyên nhân dẫn đến xuất huyết nội sọ:

• Tăng huyết áp: làm tăng áp lực quá mức lên thành mạch vốn đã suy yếu sẽ gây ra tình trạng vỡ, rách.

• Các loại thuốc điều trị tim mạch: thuốc làm mỏng mạch máu hoặc một số loại thuốc chống đông có thể làm tăng nguy cơ xuất huyết não.

• Dị dạng động tĩnh mạch: là một bất thường về cấu trúc, khiến tĩnh mạch và động mạch nối thông.

Nguyên nhân gây xuất huyết dưới nhện: khoảng 85% trường hợp xuất huyết dưới nhện là tự phát do vỡ túi phình mạch não.

Các triệu chứng của tai biến mạch máu não thường xuất hiện rất nhanh, trong vài giây đến vài phút. Trong hầu hết các trường hợp, triệu chứng xuất hiện đột ngột và không tiến triển thêm. Các triệu chứng phụ thuộc vào vùng não bị ảnh hưởng và loại đột quỵ. Vùng não bị ảnh hưởng càng rộng thì các triệu chứng của mất chức năng não càng xảy ra rõ nét.

Một số triệu chứng:

• Sụp mi, yếu cơ mắt

• Méo, lệch mặt

• Liệt nửa người

Bệnh nhân tai biến mạch máu não thường liệt nửa người

• Phối hợp các chuyển động của cơ thể và vận động khó khăn

• Khó nói, mất hoặc  rối loạn diễn đạt ngôn ngữ

• Thay đổi mùi, vị.

• Giảm toàn bộ hoặc một phần thị lực, thính giác

• Choáng váng

• Rung giật nhãn cầu

• Đồng tử giảm phản ứng với ánh sáng

• Suy giảm trí nhớ

• Tính tình thay đổi

• Có sự thay đổi nhịp tim và nhịp thở

Trong các triệu chứng này, 5 triệu chứng đầu là phổ biến nhất. Một số triệu chứng có thể không xảy ra hoặc xảy ra trong thời gian rất ngắn rồi biến mất. Đây là tình trạng đột quỵ nhẹ, cảnh báo một cơn đột quỵ thực sự sắp xảy ra. Khi nhận thấy các dấu hiệu này, người bệnh cần được đưa đi cấp cứu ngay để được xử trí kịp thời, tránh nguy hiểm tới tính mạng.

1. Điều trị cấp cứu

1.1. Bảo đảm thông khí

• Cho bệnh nhân nằm ở tư thế an toàn.

• Loại bỏ răng giả nếu có.

• Đặt canuyn miệng và hút đờm dãi nếu cần.

• Nếu bệnh nhân hôn mê Glasgow < 8 điểm và có ứ đọng đờm dãi, phải thở máy và đặt nội khí quản khi cần.

1.2. Theo dõi sát các chỉ số sinh tồn

Theo dõi huyết áp, nhịp thở, nhịp tim, tri giác...để có biện pháp xử trí kịp thời.

1.3. Làm các xét nghiệm cơ bản

Làm X quang tim phổi, các xét nghiệm sinh hóa, huyết học, đông máu, điện tâm đồ, siêu âm tim,… để đánh giá tình trạng và các bệnh lý khác của bệnh nhân.

1.4. Chụp cắt lớp vi tinh, chụp cộng hưởng từ sọ não 

Chỉ định chụp cắt lớp vi tinh hoặc chụp cộng hưởng từ sọ não ngay khi có thể để đưa ra chẩn đoán phân biệt nhồi máu não hay xuất huyết não.

Chụp cộng hưởng từ sọ não

1.5. Chống phù não (nếu có)

• Nằm đầu cao 30°.

• Bảo đảm thông khí tốt.

• Khống chế tốt huyết áp.

• Truyền tĩnh mạch Manitol 0,5-1g/lần trong 20-30 phút

1.6. Kiểm soát huyết áp

Với các bệnh nhân xuất huyết não, khi huyết áp tăng cao (≥ 200/120mmHg) thì hạ huyết áp là cần thiết. Các loại thuốc không có chống chỉ định với bệnh nhân đều có thể dùng, không nên hạ huyết áp quá nhanh.

Trong giai đoạn cấp cứu, các thuốc có thể sử dụng gồm:

• Labetalol truyền tĩnh mạch, tốc độ 0,5 - 2mg/phút.

• Nicardipine truyền tĩnh mạch 5-15mg/giờ.

• Với bệnh nhân nhũn não, chỉ hạ huyết áp vừa phải để tránh làm giảm áp lực tưới máu não. Nên duy trì huyết áp ở mức 150/90mmHg ở những bệnh nhân này.

1.7. Chăm sóc toàn diện

Đảm bảo dinh dưỡng cho bệnh nhân, điều chỉnh nước, điện giải, đường huyết, chống nhiễm trùng, chống loét, điều trị phục hồi chức năng sớm..

1.8. Thuốc chống đông, thuốc ức chế tiểu cầu 

• Nên cho bệnh nhân dùng Aspirin và thuốc ức chế tiểu cầu sớm vì các thuốc này có tác dụng dự phòng tái phát. Trong giai đoạn cấp các thuốc này ít cải thiện về mặt tiên lượng. 

• Heparin tiêm tĩnh mạch làm tăng nguy cơ xuất huyết não.

1.9. Thuốc tiêu huyết khối 

Chỉ dùng thuốc tiêu huyết khối khi:

• Bệnh nhân đến sớm (trước 3 giờ kể từ lúc khởi phát).

• Chẩn đoán chắc chắn nguyên nhân gây tai biến mạch máu não là do thiếu máu não và không có xuất huyết não (có kết quả MRI hoặc chụp CT sọ).

• Không có đột quỵ hoặc chấn thương sọ não trong vòng 3 tháng. 

• Không có xuất huyết tiêu hóa trong vòng 3 tuần.

• Không phẫu thuật trong vòng 2 tuần.

• Không chọc động mạch trong vòng 1 tuần.

• Huyết áp tối đa dưới 180mmHg, huyết áp tối thiểu dưới 110mmHg.

• Không có rối loạn đông máu, số lượng tiểu cầu lớn hơn 100.000/ml.

Trong các loại thuốc tiêu huyết, khối chỉ có tPA (tissue Plasminogen Activator) được chỉ định. Liều dùng là 0.9 mg/kg, tiêm tĩnh mạch 10% tổng liều, sau đó truyền tĩnh mạch 90% còn lại trong 1 giờ. Liều tối đa của tPA không quá 90mg.

Nhiều nghiên cứu cho thấy mở rộng thời gian dùng tPA (6 giờ kể từ khi khởi phát) và tăng liều tPA cao hơn làm tăng nguy cơ xuất huyết não.

1.10. Các thuốc bảo vệ thần kinh 

Có nhiều loại thuốc bảo vệ thần kinh nhưng chưa có thuốc nào được chứng minh đem lại tác dụng rõ rệt trong giai đoạn cấp của bệnh.

1.11. Phẫu thuật lấy khối máu tụ

Đây là phương pháp vẫn còn nhiều tranh cãi. Phương pháp này thường chỉ tiến hành khi có khối máu tụ lớn gây chèn ép và bệnh nhân  tiến triển ngày càng nặng.

2. Điều trị phục hồi chức năng

Cần tiến hành sớm điều trị phục hồi chức năng cho bệnh nhân tai biến mạch máu não ngay khi bệnh nhân được hồi phục. Luyện tập sớm và đúng phương pháp sẽ giúp bệnh nhân phục hồi nhanh, tránh được đi chứng teo cơ cứng khớp.

Việc luyện tập ban đầu nên do nhân viên y tế thực hiện, sau đó hướng dẫn cho người nhà và bệnh nhân để có thể luyện tập chủ động lâu dài.

Phục hồi chức năng cho bệnh nhân